Süt tozu vs Süt

Psikolog Raymond B. Cattell tarafından geliştirilen 'Akıcı ve Kristalize' teorisi bana 2.Dünya savaşının kıtlık döneminin etkilerini yaşamış rahmetli dedemi hatırlatır. Dedem evde ihtiyaç fazlası olarak süt tozu stoklar ve kendisine sorduğumda yarın ne olacağının belli olmayacağının altını çizerdi. Sütün bol olduğu bir ortamda büyüdüğümden bu duruma çok anlam veremesem de dedemin bu yaklaşımı yıllar sonra bana bir metafor ilhamı olarak geri döndü.

Süt tozu sütün su kısmının buharlaştırılmasıyla oluşur. Problemlerin analitik yaklaşımlarla çözülmesini sağlayan yetenekleri temsil eden zeka türü olan akıcı zeka bu noktada süte benzer. Kristalize zeka ise aynı süt tozu gibi elde kalan bilgiye (deneyimlere,öğretilere) dayanarak problem çözmek için ihtiyaç duyulan zekadır.

30'lu yaşlardan sonra kristalize zekanın artışını, akıcı zekada ise yavaşlayış gözlemliyoruz. Bu noktada profesyonel yaşamlarında hep yukarıları hedefleyenleri bekleyen tehlikeler mevcut. 40-60 yaş arasında bir atletten sürekli başarı beklenmezken garip bir şekilde kurumsal yaşamda -bilgi işçilerinde- bu beklenti mevcut. Bu beklentinin temel nedeni her 2 zeka türünün senkronize olarak problem çözmede işe yarayacağına olan hatalı inançtır.

Karışık dünya problemleri kristalize zekaya sahip kişilerine ayrıcalık sağlar.Uzman olarak bilinen,deneyimli kişilerin geçmiş birikimleri problemlerin çözümü için gerekli reçetelerin uygulanmasını sağlar.Bu reçeteler, problemin çözümünde ihtiyaç duyulacak kaynakları,yetenekleri ve planlamaları içerir. Bu noktada geçmiş deneyimler yani kristalize zeka süreci domine eder.

Karmaşık dünya problemleri sayısız etkileşim ve neden-sonuç ilişkilerinin birbirine karışması nedeniyle kristalize zekayı devre dışı bırakır. Karmaşık problem yönetimlerinin temeli paternleri gözlemlemek ve ani ortaya çıkan durumlara tepki vermek üzerine kurulduğundan akıcı zeka süreci domine etmelidir. Gerçekte ise bu durum çoğu zaman ihmal edilir ve karmaşıklık çerçevenin dışında bırakılır.Bu durumun bedelleri ağır olabilir. En ağır bedellerden birisi de profesyonel bilgi işçisinin 40-60 yaş arasında zayıflamış akıcı zekasını, kristalize zeka ile telafi etme etme çabasının sonucunda içine düşebileceği 'başarısızlık' psikolojisinin yıkıcı etkileridir.

Süt veya süt tozu kullanmak bağlamsal olsa da, zamanın filtresini göz önüne almak gerekir.

05.04.2022