Karmaşık alanda Kök Neden Analizi (KNA)

Problem çözme teknikleri içinde önemli bir yaklaşım olan kök neden analizi (KNA) karmaşık problemler alanında faydalı olabilir mi ? Bu soruya verilen cevapları 2 başlık altında toplamak mümkün.

1. Karmaşık alanlarda (complex domain) ve problem uygulamalarında doğrusal neden-sonuç ilişkileri bulunmaması nedeniyle KNA verimli bir yaklaşım olamaz.
2. KNA her alanda, gelecekte ciddi olumsuz sonuçların oluşmasını önlemek için kullanılabilir bir yaklaşımdır. KNA sonuçları olumsuz gerçekleşiyorsa sorun KNA yaklaşımında değil uygulama disiplininde aranmalıdır.

KNA ile ilgili tartışmalarda şahsi gözlemim, elini taşın altına sokmayan ve sonuçlardan olumsuz etkilenme ihtimali olmayan danışman,yönetici..vs lerle bu tür tartışmalara girilmemesi gerekliliğidir.
 
Peki KNA nedir ? Çok derin ontolojik tartışmalara girmeden, KNA’nın neden sonuç ilişkilerini anlamamıza yardımcı olan, hedeflenen sonuçlara ulaşmayı engelleyen faktörlerin bilindiği varsayımından hareketle, bu faktörleri etkisizleştirecek çözüm aksiyonları hipotezlerinin yaratılması süreci olduğunu söyleyebiliriz. İlgili hipotezler, sahada deneylenmek yoluyla çürütülmeye çalışılınır ve çürütülemeyenler prosedürleştirilerek iyi uygulamalar (benchmark practises) kategorisine alınır. KNA’ların kullanım alanları geniş olmakla beraber yapısında basit gözüken adımların her biri zaman ve yetkinlik eğitim yatırımı gerektirmektedir. KNA’da problemin tanımını doğru yapmak ve sonrasında olayların birbiriyle olan etkileşimlerini neden ve tesadüf başlıkları altında ‘doğru’ olarak gruplandırmak gerekir. Beynimizin doğal yapısının, her olayın ardında ilişkili bir neden bulmaya eğilimli olmasının dikkat edilmesi gereken unsur olduğunu vurgulamalıyım. Problemin tanımı içinde insan faktörünün bulunması durumunda bu problemi artık karmaşık bir problem olarak tanımlama ihtimalimiz yükselir. Bu durumda KNA’nın mutlak olarak davranışsal ölçütleri de kapsaması zorunluluktur.



KNA yöntemini faydasının tartışmasız olduğu alanlarda dahi sınırlarının bilincinde olarak kullanılmasını tavsiye ediyorum. Karmaşık problemlerin özelliği, neden-sonuç ilişkilerinin Gaussian değil Pareto şişman kuyruk dağılımlarında bulunmasıdır. KNA’ larda kullandığınız araçların, yaklaşımların, formülasyonların ve metodolojilerin büyük çoğunluğu ise Gaussian dağılımları odaklı olduğundan, karmaşık problemlerde KNA çıktılarınız ciddi hatalara ve batık yatırımlara neden olacaktır. Örneğin sağlık hizmetlerinde hasta iyileşme verimlilik kriterleri için çalışma yapıyorsanız, sıfır hata süreçlerinin sağlık çalışanlarının mental olarak çökmesindeki kök nedenler olması gerçeğini ıskalarsınız (davranış verileri kuyruklarda yer alacaktır).    



Karmaşık sistemlerin etkilerinden birisi hesaplanmamış ve beklenmeyen sonuçlara neden olmalarıdır. Bu durum kurallar oluşturmamıza engel olmamakla beraber, kuralların uygulanmaması kuralını göz ardı etmemeyi ve yüksek belirsizlik anlarında höristiklere-kısayollara başvurmayı gerektirir. İnsan sistemlerinde özellikle çok fazla karman çorban etkileşimin bulunduğu alanlarda bu etkileşimleri anlama becerimizin kısıtlı olduğunu unutmamalıyız. Bu kısıtların KNA uygulamasının başında tüm kullanıcılarla paylaşılması ve diyagramlara not düşülmesi önemlidir. KNA diyagramlarının gerçeğin soyut olarak temsil edilmesinin ötesi bir araç olmadıklarının aklımızdan hiç çıkarmamalı ve etkinliklerini sınırlarla değerlendirmeliyiz. Karmaşık problem çözümlerinde KNA değersiz olmamakla beraber, doğası gereği karmaşık problemleri yönetme süreci ek çalışma ve efor gerektirecektir.



Sistemlerin karmaşıklığı ne kadar yüksek olursa olsun bu neden-sonuç patikalarının keşfedilmeyeceği anlamına gelmemektedir. Dolayısıyla bir karmaşık sistem zaman zaman karışık ve basit bir sistem davranışları gösterebilir. KNA’ yı kullanırken dikkat edilecek bir nokta da, aşırı uzmanlık ve deneyim nedeniyle gerçeklerden öte kendi nedenlerimizi öne çıkarmak yanılgısıdır. Buradan hareketle KNA katılımcılarında konuya uzak kişilerinde bulunması fayda getirecektir.
 
Son olarak KNA’ ların karmaşık alanlarda kullanımına yönelik tavsiyelerimi sıralayacak olursam,

1. Sistemin tüm sınırlamalarının haritalanmasıyla neden-sonuç ilişkilerinin nerelere evrilebileceği karar vericiler için daha açık hale gelecektir. Bu sayede fırsatların üzerine konuşmak daha tehlikesiz bir atmosferde tartışılabilecektir.
2. Çalışma boyunca elde edilen gerçek yaşam öğretilerini merkeze koymak, geçmişle uygunluk gösteren yanıltıcı analizleri engelleyecektir. Gerçek yaşam öğretilerinin zenginliği aniden ortaya çıkan (emergence) modellemelerin iyi anlaşılmasına ve onları tespit edecek algoritmaların oluşturulmasına yardımcı olacaktır.
3. Sistemsel sınırlamaları iyi bilmek aynı zamanda bir risk yönetim mekanizması rolünü de üstlenecektir. Bu durum sınırlamaları oluşturan olayların gerçek yüzdelerini bir veri olarak KNA kullanıcılarına sağlarken, gelecekteki belirsizliği yönetmek anlamında ne tür kaynaklara ihtiyaç duyulacağını da ortaya koyar.

 
Karmaşık alanlarda KNA ve benzeri tekniklerin kullanımına dair daha fazla bilgi istiyorsanız info@guvencaltas.com ‘dan benimle temasa geçebilirsiniz.

 

06.02.2021